Aletta Jacobs aan het eind van de tweede feministische golf
Aletta Jacobs is niet meer weg te denken uit de Nederlandse geschiedenis. Als eerste vrouw werd ze toegalaten tot de Universiteit en als eerste vrouw betrad ze zo het beroep van arts. Een pionier en een voorbeeld voor duizenden vrouwen, onder meer vanwege haar inzet voor de vrouwenkiesrechtstrijd. Bovendien werd ze in 2006 samen met Anne Frank als enige vrouw toegevoegd aan de Canon van de Nederlandse geschiedenis. Omdat Aletta haar eigen herinneringen bundelde in een autobiografie is haar verhaal altijd toegankelijk gebleven. Ook na de oorlog bleef zij daarom van belang voor de vrouwenemancipatie. Tegen het eind van de tweede feministische golf werden er een aantal tentoonstellingen aan Aletta geweid. Aan de hand van de tentoonstelling een ‘Een eeuw sinds Aletta’ en de gelijknamige catalogus onderzoek ik de herinneringscultuur rondom de figuur Aletta Jacobs van begin jaren 80.
De tentoonstelling werd in 1983 georganiseerd door stichting Amazone uit Amsterdam. Amazone werd opgericht om vrouwen een gelijkwaardigere positie in de maatschappij te geven. De stichting had een educatief karakter en organiseerde zo’n vier tot vijf tentoonstellingen per jaar met het thema vrouwenemancipatie. Deze onderwerpen van de tentoonstellingen liepen breed uiteen: kunstenaressen en Architectes maar ook menstruatie en vrouwen op de arbeidsmarkt fungeerde als leidraad. Naast tentoonstellingen organiseerde Amazone cursussen en konden vrouwen er een aantal uur in de week terecht voor juridisch advies. De tentoonstelling zelf verteld eigenlijk een heel compleet verhaal over het leven van Aletta. Het bevat foto’s uit haar jeugd, van haar vader en van haar eerste school maar er staan ook foto’s van de kiesrechtstrijd in. De tentoonstelling sluit af met de positie van de vrouw op de arbeidsmarkt in 1980. Doordat er in de tentoonstelling nergens echt nadruk op wordt gelegd, en de toeschouwer eigenlijk een heel compleet beeld van Aletta krijgt lijkt het doel ervan eerder educatief dan propagandistisch.
Zo’n vijftig jaar geleden hadden vrouwen nog maar nauwelijks een plek in de werken van historici. Vrouwen werden zich in de decennia na de tweede wereld oorlog steeds bewuster van dit gebrek. In de jaren zeventig begon er vanuit de emancipatie beweging steeds meer ruimte te komen voor de geschiedenis van de vrouw. De Tentoonstelling ‘Een eeuw sinds Aletta’ kan daarom als onderdeel worden gezien van een breder debat over vrouwen in de geschiedenis. De opkomst van vrouwengeschiedenis is onderdeel van een grotere feministische strategie om mannelijke aannames in academische kennis in twijfel te trekken. Dit is interessant omdat het ontbreken van vrouwen geschiedenis een masculiene aanname op zich te noemen is. De pioniers van de vrouwengeschiedenis waren niet alleen geïnteresseerd in de levens van vrouwen uit het verleden. Ze waren er zich ook van bewust dat het aankaarten van de rol van vrouwen essentieel was in een volledig bewust zijn van de vrouw in het heden. Het bestuderen van vrouwengeschiedenis belichtte de ondergeschikte rol van de vrouw in het dagelijks leven en sterkte hiermee de politieke positie van de vrouw. Een andere politieke impuls verleende de studie naar vrouwen in het verleden die al eerder in actie waren gekomen voor de emancipatie van de vrouw, hier komt Aletta Jacobs voor het eerst in beeld. Toch zijn vrouwen ook vandaag nog ondervertegenwoordigd in de geschiedschrijving. In 2006 verscheen in opdracht van het ministerie van onderwijs ‘de canon van de Nederlandse geschiedenis’. De canon bestaat uit vijftig vensters waarin de belangrijkste onderdelen van de Nederlandse geschiedenis worden weergegeven. Aletta Jacobs en Anne Frank zijn de enige twee vrouwen uit de Canon. Omdat de canon veel aandacht besteed aan het politieke domein komen vrouwen eigenlijk alleen voor in relatie tot feminisme of emancipatie. Dit weerspiegelt de gender politiek van de geschiedenisdiscipline en versterkt eigenlijk alleen maar de ongelijke sekseverhoudingen. Vrouwen moeten dus enerzijds vertegenwoordigt worden in de geschiedschrijving, dit bevorderd hun politieke positie. Anderzijds is het zo dat wanneer het doel is om vrouwen op te nemen in de geschiedschrijving en niet de geschiedschrijving zelf meer centraal staat, er de kans bestaat dat sekseverschillen alleen maar worden versterkt.
Waarom krijgt Aletta Jacobs dan in het bijzonder zoveel aandacht van de Nederlandse geschiedschrijving? Het verhaal van Aletta Jacobs past niet alleen in de politieke geschiedenis van voortschrijdende democratisering maar vindt ook weerklank in talloze aspecten van de sociale geschiedenis, de medische en wetenschapsgeschiedenis en de onderwijsgeschiedenis. Omdat Aletta haar eigen biografie heeft geschreven is haar verhaal altijd voor veel mensen toegankelijk gebleven. Vanaf de jaren 70 is er veel aandacht voor de rol van belangrijke vrouwen in de geschiedenis en ontstaat de behoefte om vrouwen een plek te geven in de geschiedschrijving. Sinds 1980 is er een enorme toename gekomen in de aandacht voor visuele herinnering. Mensen zouden onder meer de behoefte hebben om aangrijpende historische gebeurtenissen te minimaliseren via historische ankerpunten. Dit is interessant voor mijn onderzoek omdat het verklaart waarom mensen behoefte hebben aan icoon als Aletta Jacobs
In mijn analyse van de tentoonstelling, en in het bijzonder die van het gelijknamige tijdschrift, ‘Een eeuw sinds Aletta’ heb ik ontdekt dat er begin jaren 80 van de vorige eeuw een zekere behoefte ontstond om het verleden te bewaren doormiddel van visuele herinnering. Vrouwen moesten herinnerd worden aan de eerste feministische golf door middel van één duidelijk beeld. Aletta Jacobs kwam daarvoor in aanmerking. De levendige herinnering aan Aletta Jacobs is te danken aan haar rol als pionier van de vrouwenemancipatie in Nederland maar ook door het schrijven van haar eigen herinneringen. Het schrijven van vrouwengeschiedenis droeg bij aan een versterkte politieke positie van de vrouw. Hoewel de vrouwelijke positie in de geschiedschrijving dus steeds belangrijker werd, zien we in de Nederlandse Canon dat het echter ook sekseverschillen kan benadrukken wanneer men vrouwengeschiedenis slechts minimaliseert tot emancipatie of feminisme. De tentoonstelling van Amazone valt binnen deze context op zijn plek; het geeft aan waarom er behoefte was aan vrouwengeschiedenis en Aletta Jacobs daar in het bijzonder een positie in aannam.
Meer informatie
Bosch, Mineke. Aletta Jacobs 1854-1929: een onwrikbaar geloof in rechtvaardigheid. Uitgeverij (Amsterdam 2005).
Grever, Maria. “Visualisering en collectieve herinneringen.’Volendams meisje’als icoon van de nationale identiteit.” Tijdschrift voor geschiedenis 117.2 (2004).
van der Sanden, Jeanette. ‘The canon as a key to Dutch History? A gender analyses’ in Carla Salvaterra en Berteke Waaldijk (red.), Paths to gender European Historical Perspectives on Women and Men (Pisa 2009) 153
Tosh, John. The pursuit of history. Aims, methods and new directions in the study of modern history vijfde editie (Engeland 2010),
Een eeuw sinds Aletta’ 1983 Stichting Amazone, kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis Collectie IAV vindplaats: D66/38-C