Na jaren van strijd bereikten de feministen in 1919 een mijlpaal: het verkrijgen van vrouwenkiesrecht. De eerste feministische golf stond voornamelijk in het teken van het verkrijgen van dit recht, maar ook andere zaken speelden een belangrijke rol. De rechtspositie van de gehuwde vrouw bijvoorbeeld. Wat kan dit affiche ons vertellen over de rechtspositie van de vrouw ten tijde van de eerste feministische golf en welke functie vervulde het huwelijksrecht in de strijd voor het vrouwenkiesrecht?
‘Inmiddels is de vrouw inderdaad de lijfeigene van haar echtgenoot in geen geringer mate dan gewone slaven. Aan het altaar doet zij de gelofte hem levenslang te zullen gehoorzamen. Zij kan geen daad doen zonder ten minste zijn stilzwijgende goedkeuring. Zij kan geen eigendommen verkrijgen anders dan voor hem. Zodra zij iets verwerft, zelfs door een erfenis, wordt het vanzelf het zijne. In dit opzicht is de positie van de vrouw, onder het gewone Engelse recht, ongunstiger dan die van slaven die volgens de wetten van veel landen wel eigen bezittingen konden hebben.’[1]
Treffend gaf John Stuart Mill in zijn boek Subjection of women weer hoe de verhouding tussen mannen en vrouwen lag aan het einde van de 19e eeuw. Mill beweert zelfs dat de positie van de vrouw slechter was dan de positie van een slaaf. In veel Westerse landen, waaronder Nederland, hadden vrouwen een ondergeschikte positie. De vrouw werd in veel van die landen als handelingsonbekwaam beschouwd. Het wetsartikel hierover is ook afgebeeld op het affiche waar staat: ‘de handtekening van een getrouwde vrouw heeft geen waarde voor de wet: de getrouwde vrouw mag geen verbintenissen aangaan’. Handelingsonbekwaamheid wilde dus zeggen dat vrouwen geen contracten mochten tekenen en dat zij in juridische zaken als kinderen werden behandeld.[2]
De onderdrukte positie van de vrouw komt duidelijk naar voren op het affiche. Er is een vrouw afgebeeld die gebogen staat door het zware juk dat op haar rug drukt. Op dit juk staan een aantal artikelen uit de grondwet afgebeeld die onder ander de uitsluiting van vrouwen voor het kiesrecht behelzen. Daarnaast hangt er aan de aan de touwen langs haar schouders een zwaar blok met een opengeslagen boek. Op dat boek staat in kleine letters ‘wetboek’ vermeld. Links op het affiche zijn verschillende van deze artikelen uit het wetboek afgebeeld. Deze artikelen hebben betrekking op het huwelijksrecht. Deze discriminerende wetsartikelen laten zien dat de rechtspositie van de vrouw in die tijd miserabel was. Zij werd onderdrukt door de wet en dat wijst naar haar ondergeschiktheid ten opzichte van de man.
Alleen de man kon namens haar opreden in rechtszaken. De man had zelfs de volledige bevoegdheid over al het bezit en inkomen van zijn echtgenote. Het affiche verwijst naar Artikel 163 BW: ‘de getrouwde vrouw, ook al heeft zij het beheer over haar eigen vermogen, mag er niet vrijelijk over beschikken’. Dit had betrekking op het eigendomsrecht. Daarnaast had de vrouw ook niet de volledige zeggenschap over haar kinderen. Dit gold allemaal voor de gehuwde vrouw, zij bezat weinig burgerlijke rechten. Ongehuwde vrouwen bezaten daarentegen wel formeel burgerlijke rechten als het eigendomsrecht en mochten wel zelfstandig rechtshandelingen verrichten.[3]
De hoofdregel van het huwelijksrecht was dat de man aan het hoofd stond van de echtvereniging. Artikel 1759 BW, welke ook op het affiche is afgedrukt, luidt: ‘De getrouwde vrouw bevindt zich onder de macht van haar man’. Op het gebied van het huwelijk was de man dus de baas. En dat zou niet veranderen zolang er alleen mannen actief waren in de politiek. Per slot van rekening stelden zij de wetten op. Artikel 80 en 90, welke ook in het affiche worden genoemd, verwijzen naar het politieke aspect. Deze artikelen behelsden het actief en het passief kiesrecht waarvan vrouwen uitgesloten werden.
Hoewel het affiche op het eerste gezicht een somber beeld laat zien, namelijk een vrouw die gebukt gaat onder de last van discriminerende wetsartikelen, kijkt de vrouw niet lijdzaam toe. Zij probeert zich te ontdoen van het juk dat op haar schouder rust. Op het affiche is te zien dat de vrouw met haar linkerhand de touwen van het juk probeert los te maken, zij wil zich bevrijden. Dit staat symbool voor de strijdbaarheid van de vrouw. Zij wil zich niet meer onderwerpen aan de man, maar op gelijke voet met hem staan. De feministen willen veranderingen teweeg brengen in de wet. Waarschijnlijk wil de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht (VvVK), de opsteller van dit affiche, vrouwen hiermee ook oproepen om niet lijdzaam toe te kijken, maar om te strijden voor betere rechten.
De doelstelling van de VvVK was in de eerste plaats het bewerkstelligen van vrouwenkiesrecht, maar men wilde vrouwen ook bewust maken van hun minderwaardige en onderdrukte wettelijke positie met name op het gebied van het huwelijksrecht.[4] Dat bewustwordingsproces kreeg veel aandacht door middel van propaganda. Kiesrecht en huwelijksrecht waren nauw met elkaar verbonden. Het kiesrecht was enerzijds een doel om het volledige staatsburgerschap te verkrijgen en anderzijds een middel om veranderingen in het huwelijksrecht tot stand te brengen. Het huwelijksrecht diende daarnaast ook als een propagandamiddel om vrouwen bewust te maken van het belang van de kiesrechtstrijd. Het affiche van de VvVK is hier een uitstekend voorbeeld van.
[1] E.M.Janssen en Th.M.Putman, De Vrouwenemancipatie in Nederland. Historische thema’s in teksten en documenten (’s-Hertogenbosch 1968) 22-24.
[2] A. Ribberink, Politiek veelstromenland: feminisme (Amsterdam 1987) 7-8.
[3] Marianne Braun, ‘Het vrouwenkiesrecht en maritale macht’, Nemesis 1 (1985) 224-227, aldaar 225.
[4] E. van der Hoeven e.a., Gedenkboek bij het 25-jarige bestaan van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht, 1894-1919 (Amsterdam 1919) 110.