De opmars van het vaandel
Het gebruik van vaandels werd in Nederland pas rond 1911 onderdeel van de vrouwenkiesrechtbeweging. Voor deze tijd werd al vanaf ongeveer 1890 door sociaaldemocratische vrouwenverenigingen gebruik gemaakt van vaandels tijdens demonstraties en optochten. De Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht (VvVK) was daarentegen vrij huiverig de straat op te gaan om daarmee in de openbaarheid hun mening te uiten. Zij zagen het gebruik van vaandels als iets onvrouwelijks, luidruchtig en ordinairs en het zou bijdragen aan het slechte beeld wat er bestond rond de vrouwenbeweging. Deze mening komt duidelijk naar voren in het volgende citaat, afkomstig uit een editie van Evolutie, een tijdschrift van de vrouwenbeweging, van 18 Januari 1911:
“Een beetje warm, of liever gezellig opgewekt was de discussie over het aanschaffen van een banier. De een had nooit gemerkt, dat er behoefte bestond aan een uiterlijk teeken, waaronder de vrouwen bij voorkomende gelegenheden zich konden scharen; de ander vreesde voor bespotting”[1]
In deze blog wordt een vaandel besproken van de afdeling Alkmaar van de VvVK (Figuur 1). De vraag die dit vaandel op roept is hoe het gebruik van vaandels uiteindelijk wel terecht is gekomen bij de Nederlandse vrouwenbeweging. Er was immers al lange tijd veel weerstand tegen het gebruik van vaandels. De leden van de Vrouwenbeweging wilden niet meedoen aan zo iets ordinairs als het dragen van een vaandel. Wilhelmina Drucker was de eerste vrouw die hier verandering in probeerde te brengen. Zij verbaasde zich er over dat het gebruik van vaandels niet vanzelfsprekend was in de verzetscultuur van het vrouwenkiesrecht en de vrouwenkiesrecht beweging. Vanaf 1903 begon Drucker met het voeren van campagnes om het gebruik van vaandels te bevorderen in optochten, demonstraties en andere openbare gelegenheden. Dit is onder andere terug te zien in de Evolutie van 6 Januari 1904, waarin wordt teruggekeken op het afgelopen jaar. Onder andere werd er gesproken over twee voorstellen vanuit Amsterdam, Drucker was de voorzitster van de afdeling Amsterdam, die veel discussie opriepen, waaronder ‘over te gaan tot het aanschaffen van een vaandel’.[2]
Na de eerste speech van Drucker werden er spontaan eenvoudige vaandels in elkaar geknutseld en ging men de straat op, maar dit had tot Druckers teleurstelling geen vervolg in verdere demonstraties of optochten. Drucker was de oprichtster tevens voorzitster van het feministische blad Evolutie, Veertiendaagsch Blad voor de Vrouw. Als voorzitster besprak zij enkele malen de optie om een eigen vaandel, dat wil zeggen van de vrouwenbeweging, te creëren. Dit stuitte echter op veel verzet bij de aanwezigen. In de eerste plaats wordt het financiële argument genoemd, maar later komt ook het afwezig zijn van geschikte personen die hier achter stonden naar voren. Een belangrijk argument van een mannelijk lid wordt genoemd in de Evolutie van 5 januari 1905; hij stelde dat ‘velen zich wat geneeren in het publiek onder eenig vaandel te scharen’.[3] Na een stemming over of er een vaandel aangeschaft moet worden stemmen 25 voor en 45 tegen, waarmee de houding ten opzichte van een vaandel duidelijk wordt. Deze uitslag was opvallend aangezien de leden tijdens de vergadering zeer positief tegenover de aanschaf van een vaandel stonden, maar bij de stemming toch besloten tegen te stemmen. Een belangrijke verandering in de houding van de Nederlandse vrouwenbeweging ten opzichte van openbaar verzet vond plaats in 1908. Tijdens een vergadering van de Wereldbond stelde een bestuurslid van de afdeling Amsterdam voor een vaandel aan te schaffen en na enig overleg werd dit voorstel aangenomen door de internationale afgezanten van de vrouwenbeweging. Het was echter pas in 1911 dat het eerste vaandel van de internationale vrouwenbeweging daadwerkelijk aanwezig is.
De vrouwenbeweging in Nederland zelf was ondertussen ook aan het overleggen over een vaandel en in 1911 kwam deze er. De vrouwenbond stelde daarbij verplicht dat elke afzonderlijke afdeling, zo ook Alkmaar, een eigen vaandel zou moeten hebben.[4] Het vaandel van Alkmaar is wit van kleur met geborduurd gouden letters die de woorden ‘Afd Alkmaar. Van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht 1907’ vormen. Het jaartal 1907 wijst terug naar de oprichting van de vrouwenkiesrecht vereniging afdeling Alkmaar door Dr. P.J. Glasz. Het vaandel wijkt nauwelijks af van vergelijkbare vaandels als die van Schagen of ‘ S Hertogenbosch. Het vaandel is gedecoreerd met gouden versiersels. In het midden van het vaandel is het symbool van de internationale vrouwenbeweging te zien, een vrouw gekleed in een toga met in de hand een weegschaal. Achter de vrouw is een ondergaande zon zichtbaar. Bij het logo van de internationale vrouwenbeweging staan de bijbehorende woorden ‘Ius Suffragii’, vrij vertaald uit het Latijn ‘Het recht om te mogen stemmen’. Het vaandel zorgde voor eenheid. Naast het benadrukken van de eigen identiteit, afdeling Alkmaar, wordt ook het internationale karakter en daarbij de internationale eenheid naar voren geschoven in de vorm van het Ius Suffragii logo van de Wereldbond voor Vrouwenkiesrecht. Door het logo van Ius Suffragii zeer duidelijk in het midden te plaatsen wordt de nadruk gelegd op de eenheid binnen de nationale en internationale vrouwenbeweging.
Duidelijk is dat vanaf 1911 vaandels steeds meer een vast onderdeel worden van openbare optochten en demonstraties. Zo zijn op afbeeldingen uit het gedenkboek vereeniging voor vrouwenkiesrecht (gedenkboek bij het 25-jarige bestaan) vele vaandels te zien. Als voorbeeld neem ik een foto (Figuur 2) van de Zeeuwse vrouwenkiesrecht vereniging. Op de afbeelding zijn vrouwen in traditionele kledij te zien, met in het midden een groot vaandel met de tekst ‘Vrouwenkiesrecht’. Daaromheen staan meer vrouwen met verschillende vaandels met daarop plaatsnamen van grote en middelgrote Zeeuwse steden. Zo worden Middelburg en Terneuzen genoemd. De afbeelding is afkomstig van een grote betoging in het jaar 1916.[5] Ook hier is het duidelijk dat het vaandel een belangrijke plek heeft ingenomen.
Om terug te komen op het vaandel van Alkmaar; het vaandel van de Vereniging voor Vrouwenkiesrecht van de afdeling Alkmaar was een onderdeel van de groei van de (internationale) vrouwenbeweging. Door internationale druk tot de aanschaf van een vaandel en druk van binnen de beweging zelf werd het gebruik van een vaandel een steeds geaccepteerdere vorm van openbaar protest voeren en daarmee een manier voor vrouwen om in de openbaarheid te treden. Stap voor stap trad de vrouwenkiesrechtbeweging steeds duidelijker op de voorgrond. Het werd een grote beweging met veel publieke aandacht, een beweging waar de politiek niet langer meer om heen kon.
[1] W. Drucker, T.H. P. B. Haver, ‘Vergadering Indrukken’, Evolutie, Veertien daagsch blad voor de vrouw 18 (1911) 165.
[2] W. Drucker, T.H. P. B. Haver, ‘Vergaderingen’, Evolutie, Veertien daagsch blad voor de vrouw 20 (1904) 160.
[3] W. Drucker, T.H. P. B. Haver, ‘Vergaderingen’, Evolutie, Veertien daagsch blad voor de vrouw 19 (1905) 152.
[4] W. Drucker, T.H. P. B. Haver, ‘Vergadering Indrukken’, Evolutie, Veertien daagsch blad voor de vrouw 18 (1911) 165.
[5] Vereeniging voor vrouwenkiesrecht. Gedenkboek bij het 25-jarig bestaan, 1894-1919. (1919) 119.